Nhìn vào đôi mắt nhiều loài động vật, bạn sẽ thấy một số đồng tử có hình dạng kỳ lạ. Sao lại thế? Hóa ra hình dạng đồng tử là dấu chỉ quyền lực chỉ ra vai trò của một loài động vật trong hệ sinh thái của nó.
Đồng tử là một lỗ nằm trong mống mắt và dải cơ sắc tố của mắt. Ánh sáng sẽ đi qua đồng tử vào mắt, rồi đập vào võng mạc, kích hoạt các tế bào cảm quang, và bắt đầu quá trình tạo hình ảnh. Đồng tử có màu đen vì hầu hết ánh sáng đi qua chúng đều bị hấp thụ. Kích thước của đồng từ thay đổi tùy theo độ sáng, một số loại thuốc cũng như một số trạng thái cảm xúc và tinh thần – nhưng các loài động vật khác nhau có dạng đồng tử cơ bản rất khác nhau.
Với đồng tử kéo dài theo chiều dọc, mèo nhà là thợ săn cừ khôi lúc chập tối. Trong bóng tối, đồng tử của chúng giãn ra cực lớn, để tận dụng ánh sáng sẵn có. Khi trời sáng, chúng co lại thành hai hình dọc. Thực tế, đồng tử mèo rất linh hoạt, với chiều rộng tối đa gấp 135 lần chiều rộng tối thiểu trong khi đó, ở người, tỉ lệ co – giãn của đồng tử chỉ là 15.
Đồng tử dọc của mèo tiếp nhận ánh sáng, và tạo ra những đường nét sắc, thẳng. Khi não mèo xử lý hình ảnh từ mỗi mắt, sự khác biệt nhỏ nhưng rõ rệt giữa hai mắt giúp mèo đánh giá chính xác khoảng cách giữa nó và con mồi. Thực tế, rất nhiều loài săn mồi rình rập có đồng tử kéo dài theo chiều dọc – nhưng đa số chúng có mắt gần mặt đất. Điều này là do đồng tử dạng dọc rất có ích trong việc quan sát con mồi ở vị trí gần, nhất là đối với động vật săn mồi.
Thế giới lại trông rất khác qua đồng tử kéo dài theo chiều ngang của những loài ăn cỏ và thực vật, như dê. Đồng tử nằm ở hai bên đầu, cho phép dê đạt tầm nhìn gần 360 độ và tạo ra hình ảnh ngang, sắc nét. Điều này không chỉ giúp chúng nhận ra những bất thường trong khu vực – cảnh giác kẻ săn mồi rình rập – mà còn giúp chúng quan sát phía trước, xác định những vật cản trên đường trốn chạy.
Thực tế, dê luôn điều chỉnh đồng tử ngang tầm với đường chân trời, bằng cách đảo mắt trong hốc mắt khi cúi đầu lên xuống. Trong khi đó, đồng tử của tắc kè ăn đêm lại co thành các khe dọc với rất nhiều lỗ nhỏ trong điều kiện ánh sáng mạnh. Mỗi lỗ chiếu một hình ảnh riêng, sắc nét lên võng mạc của tắc kè. Các nhà khoa học cho rằng khi so sánh khác biệt giữa các hình ảnh, tắc kè sẽ đánh giá được khoảng cách mà không cần di chuyển. Đừng nhìn bề ngoài mà đánh giá, bọ ngựa, côn trùng và giáp xác còn kì lạ hơn bởi chúng có “đồng tử giả“. Không phải cấu trúc quang học; chúng là ảo ảnh với người quan sát.
Bọ ngựa có mắt kép chứa hàng nghìn đơn vị cảm quang. Khi hướng về bạn, một số tế bào trong đó biến thành màu đen vì hấp thụ nhiều bước sóng ánh sáng nhất – nhưng thực chất, mắt chúng không hề mở.
Vậy sao con người lại có đồng tử tròn? Đồng tử kéo dài giúp tầm nhìn của động vật rõ nét hơn theo chiều hướng nhất định. Nhưng các nhà khoa học cho rằng, với đồng tử tròn như ở người, đó không hẳn là cần thiết. Thay vì tập trung cao độ vào một số yếu tố trong môi trường, con người sẽ nhìn toàn cảnh khá kĩ, giúp phát triển các kĩ năng quan sát tổng quan. Điều này đặc biệt quan trọng với những người đi hái lượm, săn mồi và đuổi theo con mồi, và nhận diện khuôn mặt nhau khi sống trong tập thể. Xem xét nhiều loại đồng tử, ta sẽ thấy chúng có nhiều điểm chung. Và tất nhiên vẫn có ngoại lệ. Ví dụ, mèo Pallas và cầy Mangut đều là kẻ săn mồi rình rập, nhưng mèo Pallas có đồng tử tròn, còn cầy Mangut có đồng tử như dê. Ta mới chỉ khám phá được vài loại đồng tử. Nhiều loài có đồng tử hình lưỡi liềm hay hình trái tim. Và mực nang có lẽ là một trong nhưng loài có đồng tử lạ lùng nhất: trong bóng tối, đồng tử chúng hình tròn nhưng khi ra sáng, chúng có hình chữ W.
